Etiket: ansiklopedi

Yazan : Özcan ATAR

---

Bilgi Toplumu ve Ansiklopedik Külliyatlar: Medeniyetlerin Zihinsel Çizgisi

Tarih: 11 Aralık 2025

Günümüzde tanıklık ettiğimiz olağanüstü dijital dönüşümün ve teknolojik ilerlemenin temelinde, Batı medeniyetinin tarihsel süreçte inşa ettiği güçlü bilgi toplumu yapısı yatmaktadır. Ham bilginin sistematik olarak işlenmesi, analiz edilmesi ve yayılması süreçlerindeki Batılı bilim insanının rasyonel yetkinliği, büyük ölçüde bu toplumların bireycilik eksenli kültürel yapısıyla ilişkilidir. Bireyin özerkliği ve kendini geliştirme çabası, kolektif yapılara kıyasla yüksek bir “konfor alanı” yaratma ve inovasyon dürtüsünü tetiklemiştir.

Eleştirel yaklaşımlar bireyci toplumları duyarsızlıkla suçlasa da, tarihsel süreçler aklın önderliğinde yüksek bir yaşam standardının çekiciliğinin, her iki toplum tipinde de temel bir motivasyon olduğunu göstermiştir.

Medeniyetlerin Dengesi ve Bilginin Evrimi

Hiç şüphesiz, modern Batı Medeniyetinin temelinde, Antik Yunan’dan İslâm’ın Altın Çağı’na uzanan Doğu Medeniyetinin muhteşem dehalarının çalışmaları bulunmaktadır. Medeniyetler, yüzyıllar içinde bilgi transferleri ve etkileşimlerle birbirlerini dengelemişlerdir. Ancak, 10. yüzyıldan sonra Doğu’nun bilimsel gerileme eğilimine girmesiyle, 1800’lü yıllardan itibaren Batı, özellikle matbaanın yaygınlaşması ve aydınlanma düşüncesinin etkisiyle bambaşka bir boyuta evrilmiştir.

Bu hızlı ilerleme, Batı toplumunda insan ve evrene dair zihinsel çalışmaları derinleştirmiş; Doğu toplumları ise çoğunlukla takip ve taklit pozisyonunda kalmaktan öteye gidememiştir.

Ansiklopedik Çalışmalar: Bilginin Derlenmesi ve Yayılma Hızı

Batı’nın bilgiyi elde etme, işleme ve yayma süreçlerindeki başarısı, en çarpıcı şekilde ansiklopedi çalışmalarında gözlemlenir. Bilginin kapsamlı bir şekilde derlenip gelecek nesillere aktarılması, Batı’nın zihinsel faaliyetlerinin merkezinde yer almıştır. M.Ö.’ye dayanan ilk örnekler olsa da, 18. yüzyıl Aydınlanma Dönemi’nden itibaren bu çalışmalar kitlesel bir külliyat halini almıştır.

Bu külliyatların bazı önde gelen örnekleri, sadece bilgi aktarımını değil, aynı zamanda o dönemin sanatlarını, zanaatlarını ve üretim süreçlerini detaylı görsellerle (gravürlerle) sunarak bilginin somutlaşmasına öncülük etmiştir:

Eser Adı	Yayın Dönemi	Kapsam	Önemli Notlar ve Hacim
Encyclopédie (Fransız)	1751-1772	Bilim, Sanat ve Zanaat	35 cilt, 70.000’den fazla madde. Aydınlanma’nın sembolü ve bilginin görsel aktarımını (gravürler) vurgular.
Encyclopædia Britannica	1768 – 2012	Genel Bilgi Külliyatı	244 yıl basılı kalan, bilginin standardını belirleyen eser. İlk baskısı 2659 sayfadır.
Der Grosse Brockhaus (Alman)	1817-2008	Genel Bilgi	30 cilt, 300.000’den fazla madde. Modern bilim ve teknolojiyi en üst düzeyde yansıtan Alman ekolü.
The Museum of Natural History	1859	Hayvanlar Alemi (Doğa Tarihi)	8 cilt, 1500 sayfa. Viktorya döneminde İngiltere’de yayımlanmıştır.
La Grande Encyclopédie (Fransız)	1886-1902	Bilim, Edebiyat ve Sanat	31 cilt, yaklaşık 200.000 makale ve 15.000 gravür içerir.
Ward Lock’s Illustrated Guide Books (“Red Guides”)	1880-1970	Seyahat Rehberleri (Coğrafya, Tarih)	Binlerce cilt, yüz binlerce sayfalık muazzam eser. Birleşik Krallık’ta en popüler rehber serisi olmuştur.
Büyük Sovyet Ansiklopedisi	1926-1990	Sovyet İdeolojisi, Bilim, Teknoloji	Devlet destekli 150 cilt. 200 bin madde ele alınmış olması muhtemeldir.
Childcraft: The How and Why Library	1934-1999	Çocuk Gelişimi ve Eğitimi	16 cilt, ortalama 4000 sayfa. Çocukların merakını gidermeye odaklanmıştır.
Collier’s Encyclopedia	1950-1962	Genel Bilgi Külliyatı	24 cilt, 400.000’den fazla giriş, zengin illüstrasyon ve haritalar içerir.
Histoire Générale de la Peinture	1965	Dünya Sanat Tarihi	27 Cilt kitaptan oluşan Fransızca yazılmış dev bir sanat eseri
Complete Prose Works of John Milton	1953-1982	John Milton’ın Tüm Nesir Eserleri	8 cilt, 11 kitap, 5000 sayfalık külliyat.
Encyclopaedia Britannica Macropaedia	1979	Genel Bilgi (Derinlemesine Makaleler)	30 cilt, 30.000 sayfaya yakın. Konuları ders kitabı düzeyinde ele alan bir yenilik olmuştur.
Encyclopaedia Judaica	1971-1972	Yahudi Medeniyetinin Tüm Yönleri	16 cilt, 12-13 bin sayfa. Tarih, Teoloji, Sanat, İsrail Devleti gibi konuları kapsar.
The Zohar (Modern Edisyon)	2003-2008	Tevrat’ın Mistik Yorumları (Kabala)	23 cilt, 10.000 sayfa. Modern akademik çalışmalara konu olmuş mistik bir külliyattır.

Bu devasa bilgi yığınları, Batı’da sırasıyla Sanayi, Bilgi, Bilişim ve Dijital Toplum gibi ardışık evrimleri tetiklemiştir. Makine, Bilgisayar, İnternet ve Yapay Zekâ gibi temel yapı taşları, bu zihinsel altyapı üzerine inşa edilmiştir.

Doğu ve Asya Toplumlarında Durum

Bilginin bu denli hızlı ve sistematik ilerleyişi karşısında, kadim Doğu ve Asya toplumları, önemli bir tarihsel kırılma yaşamıştır. Bilgi bu coğrafyalardan sadır olsa da, yön verici ve dönüştürücü bir etkiye ulaşamamıştır. Özellikle 10. yüzyıldan sonra gözlemlenen isteksizlik, kadercilik, irrasyonel bilimlere fazla eğilim ve nesnenin felsefi derinliğine vukufiyetin azalması gibi nedenler, Doğu’yu mistik âlemlerin fantastik rüyalarına sürüklemiştir.

Türkiye’deki ansiklopedik çalışmalar ise, çoğunlukla dini konulara odaklanma veya belirli temalarda uzmanlaşma eğilimi göstermiştir.

Eser Adı	Yayın Kurumu/Yazar	Yayın Dönemi	Kapsam	Önemli Notlar ve Hacim
Kâmûsu’l-A’lâm	Şemseddin Sâmî	1889-1898	Biyografi (A’lâm) ve Coğrafya	6 cilt. Modern Türk ansiklopedisinin öncüsü, ancak sadece kişi ve yer adlarına odaklanmıştır.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA)	Türkiye Diyanet Vakfı	1988-2016	İslâm Dini, Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti	44 cilt (+ 2 ek cilt). Türkiye’nin en büyük ve en kapsamlı akademik dinî yayınıdır.
Geschichte des Arabischen Schrifttums (GAS)	Prof. Dr. Fuat Sezgin	Yüzyıl Boyunca	İslam Medeniyetinde Bilim Dalları ve Tarihi	17 cilt. 7. yüzyıldan 1400’lere kadar İslam bilim literatürünü inceler.
Hak Dini Kur’an Dili (Büyük Kur’an Tefsiri)	Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır		Kur’an-ı Kerim’in Kapsamlı Tefsiri	9 cilt (Orijinal baskı). Otoriter Türkçe tefsirlerden biridir.
Türk Ansiklopedisi (Resmi Yayın)	Milli Eğitim Bakanlığı	1943-2002	Genel/Ulusal Konular	43 cilt. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduktan sonra başlattığı en uzun soluklu ulusal ansiklopedi projesidir.
Türkler Ansiklopedisi (Özel Yayın)	Yeni Türkiye Yayınları	2002	Türk Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti	21 cilt. Tematik bir yaklaşımla düzenlenmiştir.
Hukuk-ı İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu	Ömer Nasuhi Bilmen		İslâm Hukuku (Fıkıh) ve Terimleri	8 cilt, ortalama 5.000-6.000 sayfa. Fıkıh alanında yazılmış en kapsamlı Türkçe kaynaklardan biridir.
Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi	Eczacıbaşı Yayınevi	1993	Sanat Alanı	3 cilt. Türkiye’deki tematik ansiklopedi örneklerinden biridir.

Bu tabloda da görüldüğü gibi, hacimli ve genel konuları kapsayan külliyatlarda Batı’nın nicel ve nitel üstünlüğü açıkça ortadadır.

Sürükleyenler ve Sürüklenenler Dengesi

Bilgi, ırklar ve coğrafyalar arasında dolaşarak dünya halklarının zihin dünyasını ve davranış düzenini kökten değiştirmiştir. Bu bağlamda, yakın gelecekte sürükleyen-sürüklenenler düzeninin nasıl değişeceği temel bir sorudur.

Ancak, son dönemde Türkiye’nin kısa sürede insansız hava araçları (İHA/SİHA) ve elektrikli araçlar gibi yüksek teknoloji alanlarında hızla aksiyon alması, bilginin hızlı değerlendirilmesinde atılan somut adımları göstermektedir. Bu hamleler, ülkenin en azından bazı stratejik noktalarda “sürüklenen” pozisyonundan sıyrılma çabasının kanıtıdır. Silah ve teknoloji mühimmatları alanında Türkiye, Pakistan ve Hindistan gibi ülkelerin (Batı destekli Çin, Japonya ve Tayvan hariç) bu sıyrılmayı kalıcı hale getirip getiremeyeceği, gelecek yüzyılın en kritik sorularından biri olacaktır.

Sonuç olarak, ansiklopedik külliyatlar, medeniyetlerin zihinsel birikimini, rasyonaliteye verdikleri değeri ve bu sayede ulaştıkları teknolojik gücü somutlaştıran birer turnusol kâğıdıdır. Gelecekteki liderlik, bilgi üretimini, işlemesini ve yaymasını en kapsamlı şekilde sürdürebilen zihinlerin olacaktır.

---